Այսօր ԶԱՊԵԼ ԵՍԱՅԱՆԻ ծննդյան տարեդարձն է
Աննա Անտոնյան Փետրվար 05, 2022
Այսօր ԶԱՊԵԼ ԵՍԱՅԱՆԻ (Հովհաննիսյան) ծննդյան տարեդարձն է - (փետրվարի 4, 1878, Սկյուտար, Ստամբուլի վիլայեթ, Օսմանյան կայսրություն - , Սիբիր, ԽՍՀՄ), հայ նշանավոր գրող, արձակագիր, թարգմանիչ, հրապարակախոս, գրականագետ։ ԽՍՀՄ գրողների միության անդամ 1934 թվականից։
Ըստ Արշակ Չոպանյանի՝ հայոց մեծագույն գրագիտուհի, ազգային-հասարակական անվանի գործիչ։
Ստեղծագործությունները բավականին ծավալուն են , տիրույթին համապատասխան , ոչ շատ ծավալուն գործերն էլ արդեն ներկայացրել եմ ։
Այսօր , ընտրել եմ երեք պատմություն նրա ՎԿԱՅԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ ստեղծագործությունից ։
՛՛Երկաթագործ-արվեստագետ Tigran Palyan-ի անկյունում ՛՛ ներկայացնումեմ ՛՛Ավերակներուն մեջ ՛՛ վկայագրության այդ պատմությունները ։
Ճիշտ կլիներ կարդայիք *ես գիտեմ , որ կարդացողը կկարդա)։
ԶԱՊԵԼ ԵՍԱՅԱՆ
ԱՎԵՐԱԿՆԵՐՈՒՆ ՄԷՋ/ԴԵՊԻ ԿԻԼԻԿԻԱ
Ա.
ԴԵՊԻ ԿԻԼԻԿԻԱ
Շոգենավը կտաներ մեզ դեպի Կիլիկիո նավահանգիստը, և այն վերջին գիշերը որ կանցկացնենք Միջերկրականի մեջ, զիս արհավիրքով, կանխակալ սարսափով կլցներ: Հետզհետե քանի կմոտենայինք աղետի սեմին, իրականությունը կխուսափեր կարծես իմ հասկացողութենես ու չէինք կարող անկեղծորեն հավատալ, թե վաղն առավոտ Մերսին պիտի հասնինք. Ադանա… Կիլիկիա…: Շաբաթներե ի վեր այդ անունները կկարդային մեր ուղեղին մեկ անկյունը, հոն՝ արյունոտ վերք մը կար, որու դպչիլը ցավագին սարսուռով մը կցնցեր էությունդ:
Գաղջ և հեշտավետ մթնոլորտ մը կպարուրեր մեզ. աստղազարդ երկնքի տակ Միջերկրականը կվետվետեր իր մութ կապույտ ալիքներով, որոնք մեղմորեն կօրորեին շոգենավն առանց զայն ցնցելու: Բնության պայծառ և անհեղլի գեղեցկության ու մեր միտքերը տանջող մտածումներուն մեջ այնպիսի հակասություն մը կար, որ տպավորություններս կերթևեկեին մեկեն մյուսը՝ առանց պահ մը կանգ առնելու, և ասիկա այնքան հոգնեցուցիչ կդառնար, որ գրեթե ֆիզիկական ցավ կպատճառեր:
Աղետին կուրծքին մեջ իսկ մխրճվելու գաղափարը տխրագին անհամբերություն մը կպատճառեր մեզի ու թեև լուռ, կպտտեինք մինչև ուշ ատեն շոգենավին կամրջակին վրա՝ առանց իրարու մեր զգացումները հաղորդելու՝ համոզված էի, որ նույն տենդոտ հետաքրքրությունը գրաված էր ամենուն միտքերը: Հոն կային թուրքեր ու հայեր. Պատրիարքական երկրորդ պատվիրակությունը և պատերազմական Բ Ատյանի անդամները կճամփորդեին նույն շոգենավով. կային նաև վնասված վաճառականներ, արկածյալներու ազգականներ, որոնք ավերակներու վրա կփութային աչքովնին հաստատելու համեմատությունը:
Մինչև ուշ ատեն մնացինք կամրջակին վրա: Կեսգիշերն անցած էր: Վարը՝ երրորդներու վրաններեն երբեմն կլսվեին սրտագին հառաչանքներ, վերը շոգենավին լուսավորության ծառայող լապտերներու տժգույն ցոլքին մեջ կտեսնվեր երբեմն հայ կրոնավորի մը սև գտակը․ զինվորականներ խմբովին կպտտեին, ու երբ ինծի կմոտիկնային՝ կցկտուր բառեր կհասնեին ականջիս.
― Քանի Մերսինի կմոտիկնանք, սիրտ կայրի անբացատրելի ցավով մը:
Վարեն՝ ճամփորդի մը հառաչանքը կարծես կպատասխաներ այս խորհրդածության:
Երբ առանձնացա իմ խցիկիս մեջ, հետզհետե ավելի ուժգնությամբ վաղվան հայտնվելիք իրականության դողովը պաշարվեցա: Կարծես մինչև այն ատեն ինծի անծանոթ լույսով մը բոցավառված էր իմ ներքին էությունս, որ փոխանակ պայծառությամբ երևան բերելու և ձևակերպելու բոլոր մտածումներս, ընդհակառակը, միգապատ շփոթության մը մեջ կխառնակեր զանոնք, ու բոլոր այս տենդագին տրտմության մեջ մեկ պատկեր մը թեև պատառոտուն՝ բայց համառորեն կվերադառնար հիշողությանս:
Երկու ամիս առաջ, Կարմիր Խաչի ընկերուհիներ և ընկերներ կմեկնեին Կալաթաեն: Առաջինները…: Հարատև անձրև մը կուլար քաղաքին վրա: Ստամբուլը ծածկված էր գորշագույն և խոնավ մեգի մը մեջ և անսահմանելի տխրություն մը կարտաշնչվեր ամեն բանե. մեր ետևը քարափի սրճարաններեն տարփավետ և մելամաղձոտ երգեր կերկերաձայն կբարձրանային՝ ցավի ուժգին և հեծեծող աղաղակներու պես: Ամենքս ալ տժգույն էինք մեռելներու նման և իզուր կջանայինք ժպտիլ մեկնողներուն: Նավակը կբացվեր… մայր մը կար հոն, ճակատը կճերմկեր հետզհետե հեռավորության մեջ, ու մեր քով իր դեռատի աղջիկը ջղաձգորեն կժպտեր՝ ուզելով ծածկել իր մատղաշ հոգիին բոլոր չարչարանքը: Այդ դարչագույն մեգին մեջ ճերմկող և անհետացող մոր ճակատը, այդ քարափի սրճարաններեն դուրս խուժող հեծեծագին եղանակները, անձրևին մրմունջն անգութ և հեշտավետ ոստանին վրա, իրարու հետ խառնված այնպիսի զգացումով մը կվերացնեին հոգիս, որ գլխու պտույտ կպատճառեր ու ծունկներս կթոտեին: Վերադարձին ամենքս ալ մտամփոփ և տրտում էինք, ու ես կտեսնեի կարմիր մղձավանջի մը մեջ հրդեհված քաղաքը, հեռավոր փախստականները, սգավոր և նախատված աղջիկները, ու կախաղաններ, կախաղաննե՜ր…
Ու ինչ-որ հեռավոր մղձավանջ մըն էր այն օրը, այսօր, քանի մը ժամ ետքը, իմ մթնոլորտս պիտի կազմեր…
Շոգենավը կկենար: Անմիջապես բարձրացա կամրջակին վրա: Կկարծեի, թե առաջինը պիտի ըլլամ, բոլորն ալ հոն էին սակայն: Հիվանդագին տժգնություն մը կար ամենուն դեմքերուն վրա ու քնատութենե մարած աչքեր կզգուշանային իրարու հանդիպելու: Զինվորականները խումբ մը կկազմեին մեկ կողմ ու երկա՜ր, վհատած աչքերով կնայեին Մերսինի վրա: Պատվիրակության կրոնավոր անդամներեն մեկը, իր սև թավիշե գտակին ներքև ճերմկած դեմքը կդարձներ Կիլիկիո, ու վշտագին ծամածռությունները կխորշոմեին զինքը:
Նույն միջոցին նավեր կփութային դեպի մեզ, զինվորականները կաճապարեին իջնալու. խուսափուկ նայվածքներով կանցնեին մեր դիմացեն ու տխրությամբ ու արագորեն կբարևեին, քայլերնին անհաստատ էր ու կարծես շվարած, սուրերուն ձայնը կքաշքշեր գետնին վրա: Այդ րոպեին դժվար էր որոշել որ իրե՛՞նք թե մենք ավելի դժբախտ կզգայինք ինքզինքնիս:
Մերսին մեր դիմացն էր: Տափարակ և կապտորակ հողի տարածությունը կհեռանար մինչև մշուշապատ լեռներու շղթան, արարչալույսին գույներու բազմազան երանգավորում մը կծածաներ հույլորեն այդ գեղջկական պարզության վրա: Անգամ մըն ալ աղետին մղձավանջը կհեռանար իմ մտքես և կուզեի ժպտիլ այդ արեգնավետ երկնքին…: Բայց ահավասիկ պատվիրակությանը պատրաստ կսպասեր, և նավերը կմոտիկնային. անձկալի ու մռայլ դեմքեր կնայեին մեզի, կորոնեին ու ամեն բան կմթներ իմ մեջս…: Կրոնականները, հանդիսավոր և ծանր երևույթով, կարծես հուղարկավորության մը կպատրաստվեին: Մեր ամենուս տժգնությունը կավելնար, սիրտս բռնված էր անսահման վշտի մը մեջ ու երակներս կսառեին կարծես:
Եկեր էին մեզի դիմավորելու անոնք, որ տեսած էին ամեն բան… հրդեհե, սուրե փախած էին ոմանք, իրենց աչքերուն մեջ բոցերուն ելևէջը կպարեր, ու հիշատակներու դառնությունը շփոթ արագություն մը կուտար իրենց խոսքերուն…: Այդ քանի մը վայրկյանին մեջ շատ բան պատմեցին ու շատ բան ըսին մեզի, ու հակառակ մեր անսահման հուսահատության՝ մեր խոսքերն անիմաստ լավատեսությամբ մը լեցուն կթվեին իրենց: Գլուխնին կշարժեին ու կըսեին.
- Ինչպես հայտնի է, որ դեռ շոգենավին վրա կգտնվիք:
Երբ Մերսին ոտք դրինք, տպավորությունս շատ որոշ էր: Կարծես մեռելի մը տան սեմեն ներս կմտնեինք, մարդիկ մեզ կընդունեին լռին տխրությունով մը. ձեռքերնիս կսեղմեին ու կանցնեին, ու դեռ ո՞վ գիտե ի՞նչ մը կար օտարոտի մեր վրա, որ հաղորդակցության չէին մտնար ու ամրապնդված իրենց վշտին մեջ՝ մեկ կողմ կկենային ու կնայեին մեզի արցունքոտ աչքերով:
Պանդոկը, ուր իջևանեցանք, լեցուն էր ամեն աստիճանե փախստականներով. հոն գտանք նաև Վեհափառը, որուն ներկայացանք անմիջապես: Ամբողջ օրը կարծես մղձավանջային երազի մը մեջեն տեսա անցուդարձը սևազգեստ կիներու - աոաջին զոհերեն մեկուն ընտանիքի անդամները - ու լաց ու կոծն արկածյալներու, որբերու և այրիներու, որոնց վիշտը կհրահրվեր մեր երևույթեն:
Հետևյալ օրը պիտի մեկնեինք Ադանա՜… պիտի ըլայինք ավերակներու մեջ. խելահեղորեն կմտածեի այդ բանին ու այն գիշերն ալ անքուն ու սրտատրոփ հսկեցի վշտիս վրա:
Հիշերը զով էր, ծովին լայն տարածութենեն խոնավությունը կբարձրանար, կսավառներ քնած քաղաքին վրա: Ալիքներուն մռնչյունը կօրորեր իմ մտահոգությունս, մինչ անընդհատ, ամրաքայլ ուղտերու քարավաններ կանցնեին ճամփուն վրայեն՝ իրենց ելևէջող շարժումները նշանակելով բոժոժներու հնչյուններով։
Բ․
ԱՎԵՐԱԿՆԵՐՈՒՆ ՄԵՋ
Վեհանձն ու շլացուցիչ արևին տակ կտարածվի քանդված քաղաքը՝ անծայրածիր գերեզմանի մը պես. ավերա՜կ ամեն կողմ…: Բան մը չէ խնայված, բոլոր եկեղեցիները, բոլոր դպրոցները ու բոլոր բնակարանները անձև ու խանձված քարի կույտերու վերածված են, որոնց մեջեն ասդին - անդին շենքերու կմախքները կցցվին: Արևելքեն մինչև արևմուտք ու հյուսիսեն մինչև հարավ, մինչև հեռավոր սահմանները թուրք թաղերուն, աններող և դաժան ատելությունը հրդեհեր ու փչացուցեր է ամեն բան: Ու այս մեռելային ամայության, այս ընդարձակածավալ մոխրակույտերու մեջեն երկու մինարեներ անեդծ մնացած՝ կկանգնին խրոխտությամբ:
Արյունոտ և արցունքոտ ցնցոտիներով ծածկված այրիներու, որբերու և ծերերու ամբոխ մը կներկայանա մեզի, իբրև մնացորդը Սադանայի բնակչության, մեծ փոթորիկե մը ետքը խաղաղացած ծովու, մոայլ հանդարտությունը ունի անիկա, իր խորքերուն մեջ ծածկված է ցավը ու անմխիթարելի վիշտը ու այդ ցավը երբեմն մակերեսը կբարձրանա, ապրելու, վերածնելու հույսը սպանված է իրենց մեջ, և եթե Անոթությունն ու Ծարավը չզարթնեցներ զիրենք այդ ընդարմացումեն՝ կյանքը միանգամ ընդմիշտ մարած կըլլար արդեն:
Անոնք լուռ կմնան երկար ատեն, կարծես հետևելով իրենց հիշատակներու շարքին, հակառակ իրենց մղված անոնց քստմնելի ընթացքեն ու սրտագին հառաչանքներ կարծես կուրծքերնին պատռելով կարձակվին՝ «Ամա՜ն…»
Երբեմն ալ կուլան հեկեկալով, երեսնին ողողված մեկ րոպեի մեջ այնպիսի արտասուքի հորդ ժայթքումով մը, որ գանգատի ու տրտունջի խոսքերը կխեղդվին. ու դեմքերը, արևի տակ աշխատութենեն թխացած ու չորացած դեմքեր, կակոսվին դժնդակ խորշոմներով, ահավոր ծամածռություններով ու ամբողջ ամբոխը բռնված իր անմխիթարելի վշտի տագնապեն՝ կգալարվի հուսահատորեն: Ու կարելի չէ երևակայել, թե մեն մի անհատը այդ ամբոխին, ցավի ի՜նչ գումար մը կներկայացնե:
Արդարև, կարելի չէ ըմբռնել և զգալ մեկ անգամեն ահավոր իրականությունը. անիկա մարդկային երևակայության սահմանեն դուրս կմա. անոնք, որ ապրած են զայն՝ չեն կարող նաև պատմել իր ամբողջությանը մեջ. ամենքն ալ կթոթովեն, կհառաչեն, կարտասվեն և կցկտուր եղելությունները կներկայացնեն միայն: Հուսահատությունն ու սարսափն այնքան մեծ եղած էր, որ մայրերն իրենց զավակները չէին ճանչնար, անդամալույծ և կույր պառավներ մոռացվեցան հրդեհված տուներու մեջ. վայրագ և արևին ծարավի խուժանի մը դիվային քրքիջները մտիկ ընելով՝ մարդիկ մեռնելե առաջ կխելագարվեին, կտրտած անդամներ ու տղու մարմիններ դեռ ցավով ու կյանքով բաբախուն ոտքերու տակ կճզմվեին, մեկ կողմե հրացանի, մյուս կողմե կրակի մեջ բռնված՝ դպրոցներն ու եկեղեցիներն ապաստանող խելակորույս տղաքը, կիներն ու վիրավորները իրարու փաթթված՝ կածխանային…:
Ո՛չ այս պատմությունները սակայն, ո՛չ այդ մոխիրներուն մեջ խլրտացող տարտամ հայությունը, ո՛չ ցավոտ և շվարուն աչքերով ու սարսափի արբեցութենեն դեռ չի սթափածի երևույթով որբերը, ոչ անմխիթարելի կորուստով գալարված մարմիններն այրիներուն, ո՛չ դեռ արյունոտ և ցավագին վերքերն անդամահատվածներուն, չեն կարող մեզի պատկերացնել տալ իր իսկական ու մռայլ մեծությամբ ինչ որ պատահած է այդ դժոխային օրերուն մեջ:
Անձկալի ու արհավրալից աչքերու մեջ է որ, երբեմն, մեկ րոպե կկարծեմ ընդնշմարել զայն. ո՜հ այդ աչքերը․ կան, որ կուրացած և հրաժարած կթվին ընդմիշտ արևին ուրախութենեն ու անհատակ վիհի մը պես պարապ կերևին. կան, որ կնային քեզի ու չեն տեսներ, որովհետև անջնջելի կերպով մեկ պատկեր դրոշմած է իրենց տեսողության սահմանին մեջ. կան, որ պահած են քստմնելի բոցերուն ռիթմն իրենց նայվածքին մեջ ու կան, որ հարաշարժ բիբերով արյունի և կրակի տեսարաններու հաճախումեն տանջված բիբերով, կարծես կուրնալու և խաղաղության կտենչան:
Այդ ամբոխին մեջ է, որ երևեցավ ինծի ցավատանջ երևույթը՝ Միսաքի մորը, որ կախված տղան մղձավանջեն հալածված, կուրծքը ծեծելով, ցնցոտիները պատռելով՝ գովասանքը կըներ իր նահատակված տղուն ու արցունքի ծարավի կգոչեր. «Աչքերս չորցած աղբյուր դարձան… տղաքնե՜րս… սրտիս կրակեն չորցա… տղաքներս… ամա՜ն…»:
Հոն տեսա մայրեր, որ իրենց գավակները խեղդած էին՝ անոնց մանկական ճիչերեն չմատնվելու համար իրենց թաքստոցին մեջ, հոն տեսա կիներ, որ անդամալուծված, լեզունին շրթներուն վրա կախված, անկարող էին իրենց սրտին ցավը գոչելու, հոն տեսա խելագարվածներ, որ փոխանակ մոռնալու, սոսկալի վայրկյանը կապրեին շարունակաբար, տեսա, որ հալածված էին իրարու ետև ընկնող սիրելիներու հիշատակով ու չգիտեին, թե որո՞ւ վրա լան… «Շուտով դրին հոն, քովե քով, ու զարկին, զարկի՜ն, զարկի՜ն ու ամենքն ալ սանկ երերացին մեկ մը ու ինկա՜ն… ու անոնք իմ հայրս, իմ ամուսինս ու տղաքներս էին, և ես հիմակ մենակ եմ, վերաններու վրա մնացած բուին պե՜ս… ախ…»:
Երբեմն անտարբեր կթվին, կարծես քարացած իրենց վշտին սաստկության մեջ. հանդարտ դեմքով մը՝ որուն վրա նյարդ մըն իսկ չի շարժիր՝ կպատմեն ահավոր եղելություններ, իրենց յուրաքանչյուր բառը՝ հոսած արյուն է. ու հանկարծ կկենան, աչքերնին կբոցավառի հիմարական փայլով մը, ի՞նչ կպատկերանա իրենց մտքին… ու կպոռան ինքզինքնուն ելած՝ կառչելով մեր հուզմունքին, օգնություն խնդրելով մեր արցունքներեն, մեր զգացումներու մերձավորութենեն…
Ավերակ քաղաքին մեջ… ավերակ սրտերուն մեջ… ամեն բան փչացած է. հիմարացած գեղջկուհիի մը շարժումը կուրվագծվի մտքիս մեջ, որ համադրելով բոլոր իրենց գեղին պատահածը, ձեռքովը լայն շարժում մը կընե ու կըսե, կկրկնե մեքենաբար. «Կուզես հավատա՛, կուզես մի՛ հավատար, ամեն բան մաֆ է, մա՜ֆ…»:
Ու ինչ-որ անկանգնելի ու անդարմանելի կթվի այս անսահմանելի աղետին մեջ, մոխրացած տուները, քանդված այգիները չեն, ոչ ալ մեռնողներու թվին մեծությունը, այլ այն ջլատիչ ներքին զգացումը, որ կծածանի ամենուն աչքերուն մեջ, ողորմելիորեն, հուսահատորեն և այդ՝ ոտքի տակ գացած, բիրտ ներբաններու տակ ճզմված ժողովուրդի մը զգացումն է: Այն գլուխները, որ լույսի և ազատության ծարավի, պահ մը բարձրացած էին մարդկորեն, ջախջախված են հիմա աններող անգթությամբ մը: Այս մտածումովը տանջված կնայիմ քանդված քաղաքին վրա՝ որուն մոխրակույտերն ահավոր և տարբեր նշանակություն մը կստանան ու ահավասիկ սակայն այս չարաբաստիկ ամլության ու հուսահատության մեջ հույսի ժպիտ մը կծաղկի…:
Ավերակներու մեջ, կես մը փլած պատերու շուքին տակ կիներ ապաստանած են ու օրորան մը՝ մեկ պատեն մյուսը ձգված, կտատանի մեղմորեն: Ո՞վ գիտե. ինչ-որ մեր ցավի սաստկությունը անկարելի կներկայացնե՝ թերևս կարելի ըլլա ժողովուրդի վերածնության անխոնջ ու անգիտակից հանճարին համար: Որովհետև այդ թշվառ տղու անշուք օրորանը, ընդհանուր ու մեծ դժբախտությանն անտարբեր՝ կյանքի անհաղթելի ձգտումովը զորավոր, կտանի այս հսկայական գերեզմանի վրա՝ արհամարհելով թե՛ գետնաքարշ թշվառությունը նահատակված Ժողովուրդին, թե՛ ճիվաղային բրտությունը ոճրագործներուն:
Գ.
ՊԱՏԱՐԱԳԸ
Առաջին կիրակին էր, որ պիտի անցկացնեինք Ադանայի մեջ. հազիվ թե լուսացած` արկածյալներու բազմությունը խռնված էր եկեղեցիին բակին մեջ. գլխիկոր և հուսաբեկ, ձեոքերնին ծալած կուրծքերնին վրա` այրիներու շարքը, դանդաղորեն ու երկչոտ քայլերով կդիմեր դեպի եկեղեցի, որովհետև Պատրիարքական պատվիրակ Գնել Ծ. Վարդապետ խոստացել էր պատարագ կատարել մեռելներու հոգեհանգստին ու սգավորներու մխիթարությանը համար: Մեծ հուզում մը կսավառներ դժբախտ ժողովուրդին վրա, որովհետև ընդարմացած ցավն առաջին օրերու ուժգնությամբ արթնացեր էր իրենց սրտերուն մեջ և ամեն մեկ գլուխ քանի մը մեռել ուներ լալիք:
Խարխափող գավազաններու աղմուկը կտնտնար բակին քարերուն վրա և կնշանակեր նաև պառավ կույրերը, որոնք ճակատնին երկնքին դարձուցած, ականջնին սրած ամենափոքրիկ շշուկին` կերթային դեպի խոստացված մխիթարությունը:
Ավերված ու քանդված քաղաքին մեջ միայն կանգուն մնացած Հայոց առաջնորդական եկեղեցիին բարձր աշտարակը կարծես կնայեր իր շուրջի ավերակներուն. ու զանգակը համրացած` կկախվեր հոն անդամալույծ լեզվի մը պես, որովհետև աղետի օրեն ի վեր անոր տխրագին կամ ցնծուն ղողանջները լռեցուցեր էին սուգի համար:
Երբ մենք մտանք եկեղեցի, պատարագը սկսած էր արդեն: Խուռն բազմություն մը, գրեթե բոլորովին կազմված այրիներե և որբուհիներե, կլցներ տաճարը, գավիթներն ու վերնատունը: Ճերմակ քողերու և լաչակներու ներքև ծածկված այդ սգավոր գլուխներու անվերջ տողանցումը փոթորկալի վետվետում մըն ուներ: Ցնցոտիներով ծածկված, խղճալի ու թշվառ կանացի ամբոխին մեջ` այրերը ցանցառ բացառություն կկազմեին, մեծ մասով անդամահատ ու խեղանդամ, այս վերջինները սեղմված էին դասին ետևը, իրենց ամեն մեկ շարժումին հականեխականներու բարկ հոտը կսպրդեր վիրակապներու ներքևեն ու կհիշեցներ դեռ չբուժված վերքերը ու այն օրերուն, այն սև օրերուն թափված արյունը… տժգույն ու դողահար, անարյունած իրենց ստացած վերքերեն ու անկե հուսաբեկ քան այրիացածները, լռին ու չոր ու տենդոտ աչքերով կհետևեին արարողության:
Անսահմանելի խռովք մը կթրթռար մթնոլորտին մեջ. խունկի թանձր ծվեններ կբարձրանային ու հետզհետե անոսրանալով կծածանեին ու կքողարկեին եկեղեցիին ձեղունը. երկու կողմերեն պատուհաններեն եկող լույսը սատափի տմույն ցոլք մը կստանար խառնվելով այդ բուրումնավետ ամպերուն, և երբեմն ժողովուրդը կծածկվեր խորհրդավոր կես մութի մը մեջ ու պատարագվորին ձայնը դողդոջուն և կրոնական հրայրքով մը լեցուն՝ կբարձրանար համրորեն հույլ և նվիրական ելևէջներով այդ արկածյալներու ամբոխին վրա, որ հազիվ կխեղդեր իր հեծեծանքը:
Դասը կանգնած էին խստադեմ ու տխուր քահանաներ, ամենքն ալ մեյ մեկ աղետյալ վայրե հրաշքով ազատված ու ապաստանած հոտ: Անոնց արևակեզ դեմքերը շրջանակված էին ճերմակ մորուքներով և անոնց մթին աչքերը դեո պահած էին, արհավիրքի և սարսափի արտահայտությունը, երբ բազկատարած կհետևեին աղոթքներուն: Հոն էր Ադանայի փոխառաջնորդ Տեր Արսեն քահանան իր փղձկած դեմքով և ցավոտ աչքերով, պատրաստ ամեն րոպե արտասվելու. հոն էր Տյորթ-Յոլի Տեր Սահակ քահանան, արի և վես կանգնած, իր սակավապետ և խորհրդավոր երևույթով և որուն բազուկները դժկամելով ամուլ աղոթքներու համար բարձրանալու, սքեմի սև ծալքերու ներքևեն կարծես դեռ ինքնապաշտպանության օրերուն հրամանները կուրվագծեին: Հոն էին նաև տարբեր եկեղեցիներու պատկանող եկեղեցականներ, կաթոլիկ, բողոքական, հույն, ասորի և քաղդեացի. ամենքն ալ հավաքված Լուսավորչի բազմաչարչար եկեղեցիին մեջ, վերջին մարտիրոսներու հոգիի հանգստյան համար իրենց աղոթքն ըսելու և եղբայրանալու այն մեծ և անսահման վշտի արտահայտության մեջ, որ քանդած էր այլազան աղանդներու մեջ եղած բոլոր սահմանները: Այդ պատկերը կհիշեցներ քրիստոնեության առաջին դարերը. ուխտվածներու և զոհվածներու թափած արյան հետքերը դեռ խոնավ էին ու անոնց հոգին էր, որ կարծես կմխար ծածանող խունկի ալիքներուն մեջ: Որչափ ատեն որ ժողովուրդը ինքզինքը բռնեց, որքան ատեն որ հեծմունքներն ու հառաչանքները խեղդված մնացին իրենց կուրծքերուն մեջ, կարելի եղավ հետևիլ կրոնական արարողության… երբեմն ցավի և վերհիշումի սարսուռ մը կալեկոծեր սգավոր ամբոխը… երբեմն ալ մոլեռանդ տանջանքը խաղաղության ու հանգստի, կփայլատակեր աչքերուն մեջ… Այդ բյուրավոր նայվածքներու մոգությունը հետզհետե ցավագին զգայնություններով կտանջեր մեզ. այդ պահուն էր, որ պատարագվորը ժողովուրդին դարձած խաչակնքելու միջոցին մեջ ըսավ.
- Խաղաղությո՜ւն ամենեցուն…
Օ՜հ, այն տանջալի հառաչանքը, որով այդ սփոփարար խոսքերն ընդունվեցան. ժողովուրդին զանգվածն իր հիմեն դղրդեցավ ու արցունքներ հոսեցան մեղմորեն այտերու վրա. ու այդ խաղաղության բաղձանքը ոչ թե միայն այդ րոպեի համար էր, ոչ թե այդ որոշ մարդկային բեկորին համար, այլ անիկա կհնչեր բարձր ու անդիմադրելի, դարավոր տառապանքին տակ կքած ու հալածանքի ուրվականներեն մոլորած ցեղին համար:
Պատարագը կառաջանար, աղոթքներու և շարականներու մեղեդիներեն օրորված մտածումս կսլանար դեպի հեռուները, դեպի ապրած անցյալ սև օրերը. ինքզինքս լքած ցավի ալքերուն, կզգայի անհատականությանս աստիճանաբար նվազիլը հավաքական տառապանքի մեջ ու տաժանելիորեն կզարթնեի նորատեսակ գիտակցության մը.… ու այդ պահուն էր, որ հաղորդվեցա իմ ցեղիս ճշմարիտ ճակատագրին հետ…: Այդ պահուն էր, որ վերապրեցա բոլոր այն դժոխային տագնապները, որոնք պատմեր էին ինծի և որոնցմե հեռու և օտար մնացել էի այն օրերուն: Նույն եկեղեցիին մեջ… սարսափահար և հալածական ժողովուրդը հավաքված էր նույն այս տաճարին մեջ. այն օրն ալ կիները մեծամասնություն կկազմեին և ամեն անգամե, որ հրացանի մը ձայնը կթափանցեր պատերը, չէին գիտեր թե իրենցմե ո՞րն էր, որ այդ րոպեին կայրիանար… դուրսը կզարնեի՜ն, կզարնեի՜ն… աղջիկներ ու կիներ իրենց ճերմակ քողերուն մեջ պատանքված մեռելներու երևույթովը, մեկ րոպեեն մյուսը գույժերու կսպասեին… արյունը կհոսեր: Վերքերնին բաց, միսերնին պատառատուն թշնամիին գնդակներեն, քաղաքը պաշտպանողներեն ոմանք կուգային կռիվեն ու եկեղեցու շեմին վրա հոգինին կավանդեին, հոն ապաստանած իրենց սիրելիները փնտրելով խելահեղ և վերջին նայվածքով: Մեկ րոպեեն մյուսը սև խուժանին դիմադրող բազուկները կպակսեին, ուրիշներ կդառնային հևիհև, խեղանդամված և պայքարելու անկարող, և պետք չկար, որ տեսածնին պատմեին, որովհետև իրենց վառոդե սևցած դեմքերում վրա գրված էր ամբողջ արհավիրքը հուսահատության…:
Այդ նույն տաճարին մեջ էր… հրացանները կորոտային ավելի մերձավոր, ավելի հաճախ… ոգեվարներուն հռնդյունները խառն էին անեծքներով… կիները դողդոջուն կսեղմվեին՝ տեղ տալու վերադարձողներուն և իրենց պաղատող նայվածքներն իզուր կկառչեին սուրբերու և սրբուհիներու պատկերներուն…
Ինչո՞ւ անոնք, որոնց զորությանը հավատացեր էին միշտ, անկարեկիր և ցուրտ կմնային իրենց տառապանքին, ի՞նչ անեծք ու ի՞նչ պատիժ տնօրինած էր իրենց համար… ո՞ր կուտակված մեղքերու քավությանը համար էր, որ Աստված համր ու կույր կմնար, իբր թե բացակայած ըլլար սրբատեղիեն…:Հանկարծ լուսավոր և շառագույն հայտնություն մը երևաց պատերուն վրա… կրակի տվին, քաղաքը կայրեր. ամեն բան կորսված էր: Հետզհետե ավելի մոտ հրացանները կզարնեին ու գնդակները սուլելով կանցնեին եկեղեցիին պատերուն վրայեն: Օգնությո՜ւն… օգնությո՜ւն, ո՜վ Աստված մեր նախահայրերուն, քո անկարեկիր ու ոխակալ նայվածքդ մեյ մը մեզի դարձուր…: Բոցերը կպատեն ամեն կողմ, օճախները կքանդվին, հրացանները կորոտան ու հաղթական թշնամիին ամբոխը մոտ է, ու ամեն կյանք՝ պլպլացող լույսի մը պես անոր չարագուշակ շունչը կզգա իր վրա:
Այդ րոպեին սպիտակահեր ու ծերունի քահանա մը, տարիքեն դողդոջուն սրունքներն ամրացնելով՝ կերևա ժողովուրդին, ձեռքերը կբարձրացնե՜… - «Մտիկ ըրե՛ք, մեռնելու ժամը հասած է, Տերը Մեր Յիսուս Քրիստոս իր անքննելի տրամադրություններուն մեջ վճռեր է, որ անգամ մըն ալ իր հոտին անմեղ արյունը թափի… սուրերը սուրցած են ձեր պարանոցներուն համար և դահիճները ոգևորված են նախճիրի արբեցութենեն, ու արյունը պահ մը ետքը ձեր երակներուն մեջ չպիտի մնա… խոնարհեցե՛ք ձեր գլուխները ու արձակում խնդրեցեք ձեր մեղքերուն համար… վերջին ժամը հնչած է ու Աստծո ողորմությունն անսահմանափակ է…»: Հրացաններու խլացուցիչ և շտապ շտապ աղմուկին և տուշմանին մոլեգին աղաղակներուն մեջ, պահ մը ծերունի քահանային ձայնը կմարի, բայց անիկա կերկերաձայն կշարունակե թողություն արտասանել խոնարհացած ժողովուրդին վրա:
Բոցավառված երևակայությանս մեջ կշփոթվի այն օրը և այս օրը, որովհետև դարձյալ ժողովուրդը խոնարհած է և ինկած է գետնին, հնձված հասկերու նման. խորանին մեջ, պատարագվորին ձայնը սլացավ. «Խոնարհեալ երկիւղիւ երկրպագանեմ…»:
Ճակատնին գետնի քարերուն զարնելով, քամակը կորացած ժողովուրդը, կրոնական սարսուռե մը թրթռուն՝ իր ցավը մոռցավ… ու մխիթարությունը ճերմակ աղավնիի մը պես րոպե մը սավառնեցավ իրենց արցունքե աղոտացած աչքերուն առջև…: Բուրվառները կճոճեին ծեքծեքալով և խունկի ծվենները կթանձրանային, ու երբ գլուխնին բարձրացուցին' արցունքն ավելի առատ կհոսեր տանջված դեմքերու վրա:
Բայց երբ քիչ ետքը պատարագիչն արտասանեց գերագույն մաղթանքը.- «Հանգի՜ստ ոսկորներուն Կիլիկիո նահատակաց, արանց ու կանանց, ծերոց ու տղայոց, երիտասարդաց և կուսանաց», սգավոր ժողովրդին հուզմունքն այնպիսի աստիճանի մը հասավ, որ բարձրաձայն հեծկլտանքներու մեջ խեղդվեցան աղոթքին ձայները…: Անսահման վիշտեն ալեկոծված ամբոխը սկսավ աղաղակել, երբեք կարելի չէր երևակայել այն կատարյալ ու ցավագին ներդաշնակությունը, որ ինքնին առաջ կու գար և որ հոգեհանգստյան աղոթքին միանալով' զայն կամբողջացներ. պահ մը, միայն լսվեցավ ողբ ու հեծեծանք, մինչև ծերունի քահանաներուն խռպոտ և թավ ձայնը կպատասխաներ այդ ցավագին աղաղակներուն, հնամենի աղոթքներու նվիրագործված բանաձևերով ամոքելու համար այդ այրող Ցավը, որ ամեն մեկան սիրտը կբզկտեր:
Այդ մեկ օրվան, մեկ տարվան, մեկ դարու ցավ չէր, որ կարտահայտվեր, կարծես գերբնական և հազվադեպ ճիգի մը մեջ ցեղին տառապանքը կբաբախեր ուժգնությամբ… ամեն մեկ հառաչանքով ծամածռած շրթունքե կհայտնվեր հավաքական ու անձնական սուգը, անմխիթարելի ու անդարմանելի սուգն Ազգին…: Բոլոր մարտիրոսացածները հեռավոր ժամանակներուն, բոլոր նահատակված զինվորյալները Լույսի, Ազատության և Խաղաղության իդեալներով՝ իրենց դարավոր աճյուններեն կենդանացած, անգամ մըն ալ կտառապեին, ու բոլոր երեխաները գոցված վերքերուն՝ անգամ մըն ալ կբացվեին ու ցեղին վիշտն առատորեն կհոսեր այդ նոր արկածյալներու աչքերեն:
Պատարագեն ետքը ժողովուրդը գլխիկոր և կրած հուզմունքեն խոնջած՝ ցրվեցավ, բակին մեջ դանդաղելով ու խումբեր կազմելով, շատեր լուռ կմնային, կզակին լաչակով կապած դրսեցիներ ու ճերմակ քողի տակ ծածկված կիլիկեցիներ, ցնցոտիներու մեջ հազիվ սքողած իրենց վտիտ անդամներուն մերկությունը, մտազբաղ կհետևեին իրենց արյունոտ հիշատակներուն:
Մենք ալ կդառնայինք Առաջնորդարան. դռան շեմի վրա խելացնոր դեմք մը մեզ կեցուց. աչքերը կույր էին, գլուխը ծածկված էր ցանցառ և գորշ մազերով. խոստացված մխիթարությունը չէր դղրդած իր վիշտը. անիկա անխախտ իր մայրական ցավին մեջ համառորեն կըսեր.- «Լեռներու մեջ ծներ էի զինքը ու իրեն պես կտրիճ չկար, երբ պզտիկ էր, տատիս տնկած ծառներեն օրրան կկախեի ու ձայնս ձգած օրոր կերգեի…: Յոթը գյուղի մեջ կըսեին. «Ռուբենին մորը պես օրոր ըսող չկա»… այսօր ալեմ աշխարհ կըսե. «Ռուբենին մորը պես զավկին սուգը լացող չկա»…: Սինչև ուշ ատեն, վշտահար մորը ողբը համառորեն հնչեց եկեղեցիին բակին մեջ ու մինչև իրիկուն անոր ողբագին եղանակն ընկերացավ ու օրորեց հոն ապաստանող ժողովուրդին հոգեհանգստյան պատարագեն կրած տպավորությունները:
Մեջբերումներ Զապել Եսայանից
1 Կինը աշխարհ չէ եկած մինակ հաճելի ըլլալու համար։ Կինը եկած է իր խելքը, մտային, բարոյական և ֆիզիքական յատկութիւնները զարգացնելու համար։ Ինքզինքնին յարգող բոլոր կիներուն իտէալը միայն հաճելի ըլլալը պէտք չէ ըլլայ, այլ երկրիս վրայ գործօն բարերար տարր մը դառնալը։
2 Մենք, ընկերներ, հազարամյա մշակույթ ունեցող ժողովրդի մը ժառանգորդներն ենք։ Մարդկային քաաղքակրթության պատմության մեջ մեր պատվավոր և ինքնուրույն տեղը ունենք։ Դարերու շարանին մեջ մեր ազգային մշակույթը հաջողեր ե, հակառակ դժվարություններին և հաճախ ամենադաժան պայմանների չի խզել այն շղթան, վորուն վերջին ողակը անտեսում ենք։ Մեր մշակութային հարուստ ու բազմակողմանի անցյալը մեծ պարտավորություններ կդնե մեր վրա, բայց մեր ներկայի դրած պարտավորություններն ավելի մեծ են և ավելի ծավալուն, ավելի խոր և մանավանդ ավելի պատասխանատու։
3 …չորս տարեկան էի, երբ կարդալ սորվեցայ։ Մութը իջնալէն յետոյ, հայրս կը դառնար տուն, կը լուացուէր, զգեստները կը փոխէր և սամոյր մուշտակը հագած կը նստէր ցած բազմոցի մը վրայ, որուն առաջ դրուած էր պղնձէ մանգալը։ Կրակարանին մէջ, եռոտանիի վրայ, ջուրը կ’եռար թէյի համար։ Այն ժամանակ թէյի գործածութիւնը տարածուած չէր Պոլսոյ մէջ, բայց հայրս այդ սովորութիւնը բերեր էր Կովկասէն։ Ինքն իր ձեռքովը կը պատրաստէր թէյը, կը լեցնէր բաժակներու մէջ, հարկ եղած բոլոր արարողութիւնները ընելով։ Մինչև թէյի ջուրին եռալը. հայրս կը բանար օրուան թերթը, «Արևելք»ը, և կը կարդար։ Ես կը նստէի գիրկը և հայրս մուշտակի փէշը կը ծածկէր իմ վրաս։ Այդ տաքուկ բոյնին մէջ երանութեան ժամեր կ’անցունէի և աչքերովս կը հետևէի թերթի տառերուն։
- (Հատված «Սիլիհտարի պարտեզները» գործից)
Վլադիմիր Գրիգորյանի ֆեյսբուքյան էջից